Serbest Cumhuriyet Fırkası Kurulması ve Partinin Feshedilmesi

1925'te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılmasından sonra yaklaşık beş yıl Cumhuriyet Halk Fırkası’nın iktidarda olduğu tek parti dönemi yaşandı. Bu dönem mecliste herhangi bir muhalefet partisini de bünyesinde barındırmamaktaydı. Diğer yandan ekonomide yaşanan gelişmeler iyi değildi. Hayat pahalılığı ve alım gücünün düşüklüğü, üretimin yetersiz olması gibi nedenlerden dolayı halk, iktidar partisinden yer yer hoşnutsuzluğunu ifade eder duruma gelmişti. Bu ekonomik tabloya 1929'da ABD’de çıkan ekonomik durgunluk ve kriz de eklenince yeni yeni toparlanmaya çalışan Türk ekonomisi olumsuz yönde etkilendi.

Mustafa Kemal, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik ve sosyal sorunların, hükümetin mecliste eleştirisiz ve denetimsiz olmasından kaynaklandığını düşünmekteydi. Diğer yandan Avrupa, tek parti yönetimlerini demokrasinin ruhuna uygun da bulmamakta ve bu tür rejimler Sovyet Rejimleri olarak nitelendirilerek tepki çekmekteydi. Kaldı ki, Mustafa Kemal’in esas hedeflerinden belki en önemlisi, 1924’te de görüldüğü gibi çok partili hayata geçip demokratik teamüllere işlerlik kazandırmaktı. Mustafa Kemal, bu alandaki görüşlerini 1929 yılında yakın çalışma arkadaşlarına açarak siyasi hayata yeni bir parti kazandırmak istedi.

Mustafa Kemal Paşa’nın ikinci parti düşüncesini hayata geçirmeye karar verdiği günlerde(1930), Türkiye’nin Paris Büyükelçisi olarak görev yapan Ali Fethi Bey, tatilini geçirmek için İstanbul’a dönmüştür.

Mustafa Kemal Paşa, Yalova’daki tatili sırasında kendisini ziyarete gelen Ali Fethi Bey’e, yeni bir parti kurulması konusundaki düşüncesini açmış ve yeni partinin kurulması görevini almasını istemiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın, İsmet Paşa ve kendisine; “Ben şimdi bir babayım, ikiniz de benim çocuklarımsınız. İkinizin arasında bana göre hiçbir ayrılık yoktur. Benim istediğim sadece memleket işlerinin Büyük Millet Meclisi’nde açıkça tartışılmasıdır. Büyük Millet Meclisi’nde, Türk milletinin gözü önünde konuşulamayacak hiçbir iş yoktur.” diyerek muhalefet partisi karşısında tarafsız kalacağını garanti etmesi ve kız kardeşi Makbule Hanım’ı partiye yazdıracağını söylemesi ile ikna olan Fethi Bey, ikinci partiyi kurma görevini kabul etmiştir. Partinin adını Mustafa Kemal Paşa belirlemiştir. Yeni partinin kurulacağı, ilk olarak 8 Ağustos 1930 akşamı Yalova’da; Mustafa Kemal Paşa, Ali Fethi Bey ve İsmet Paşa tarafından orada hazır bulunan misafirlere açıklanmıştır.

Bürokratik işlemlerin tamamlanması ve dilekçenin işleme konmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci muhalefet denemesi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası, 12 Ağustos 1930 günü resmen kurulmuştur. Fırkanın kuruluş yeri ve merkezi ise İstanbul, Taksim’dir.

Parti başkanı Ali Fethi (Okyar) Bey dışında, Serbest Cumhuriyet Fırkası’na Mustafa Kemal Paşa’nın direktifiyle ya da gönüllü olarak geçen vekillerin partideki görevleri ve bölgeleri ise şöyledir:

Nuri (Conker): Fırka Umumi Katibi (Kütahya)
Ahmet (Ağaoğlu): Aza (Kars)
Hasan Tahsin (Uzer): Aza (Erzurum)
Dr. Reşit Galip: Aza (Aydın)
Mehmet Emin (Yurdakul): Aza ( Şebinkarahisar)
Rasim (Öztekin): Aza (Bilecik)
İbrahim Süreyya (Tolon): Aza (Kocaeli)
Nakiyettin (Yücekök): Aza (Elazığ)
Talat (Sönmez): Aza (Ankara)
Ali Haydar (Yuluğ): Aza (İstanbul)
Refik İsmail (Kakmacı): Aza (Sinop)
Süreyya ( İlmen): Aza ( İstanbul)
Ali Galip (Yenen): Aza (Niğde)

Parti Programı

Ali Fethi Bey’in, 9 Ağustos 1930'da Mustafa Kemal Paşa’ya yazdığı, partinin genel esaslarını içeren mektubu ayrı bir program olarak değerlendirilmezse partinin resmi programı 11 maddeden oluşmaktadır.

İ lk maddeye göre, Serbest Cumhuriyet Fırkası, “milliyetçi, laik ve cumhuriyetçi” bir partidir.

İkinci maddeye göre, vergiler çok yüksektir ve yeniden düzenlenmeleri gerekmektedir.

Üçüncü maddede ise hükümetin demiryolu politikası eleştirilmektedir. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın görüşüne göre, demiryolu yapımı çok pahalı bir altyapı çalışmasıdır ve Türkiye’nin mevcut ekonomik durumuna uygun değildir.

Bunların dışında, parti programı, devletçiliği eleştirerek serbest girişimciliği destekleyen, dış ticareti geliştirmeyi hedefleyen, Türk Lirası’nın değerini düzenlemeyi amaçlayan ve tek dereceli seçim sistemini öneren maddeler içermektedir:

1. Serbest Cumhuriyet Fırkası cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve laiklik esaslarına bağlıdır. Bu esasların millet bünyesinde ebedileşmesi gayedir.

2. Vergiler millet efradının iktisadi teşebbüs kabiliyetini sarsmayacak ve halkın takati hududunu aşmayacak derecede tahfif olunacaktır. Vergi tarhında daha salim esaslara istinat edilecek ve tahsilindeki yolsuzluklar kaldırılacaktır. 

3. Fırka, devlet varidatının semereli surette sarfına dikkat ve büyük nafıa teşebbüsleri masraflarının yalnız bir nesle tahmilinden içtinap eder.

4. Fırka, paramızın kıymetini biran evvel tesbit için tedbir almak ve memleketimizde iş görmek isteyecek harici sermayeye bu suretle yol açmak azmindedir.

5. Fırka, vatandaşların refahına mali ve iktisadi her türlü teşebbüslerine engel olan hükümet müdahalelerini kabul etmez. Memleketin iktisadi hayatının inkişafında her türlü teşebbüs erbabının zahiridir. 

Cumhuriyetin menfaatleri için girişilmesi icap eden iktisadi işlerde fertlerin kuvveti gayri kafi görüldükçe devlet doğrudan doğruya teşebbüs eder.

Liman inhisarı kaldırılacaktır.

6. Köylünün ve çiftçinin çok ucuz faizle ve müşkülatsız usullerle para bulması ve iktisadi bünyemizi zayıf düşüren mürabahacılıktan kurtarılması fırkanın en mühim maksatlarındandır. Çiftçinin fedakarlığı ile kurulmuş olan Ziraat Bankası’nın memleketin zirai kredi ihtiyacını tatmin edecek bir müessese haline çıkarılması umdedir.

7. Dahili sanatların canlanması ve kolaylıkla inkişaf etmesi fırkanın vasıl olmak istediği mühim hedefidir. Teşviki Sanayi Kanunu bihakkın tatbik edilecektir.

Bu kanunun bahşettiği himaye ve kolaylıklar icabında tevsi olunacaktır. Sanayi ve Maadin Bankası’nın kabiliyet ve faaliyeti arttırılacaktır.

Yerli mahsullerin himayesi ve hariç piyasalarda sürümlerinin temini için tedbirler alınacaktır. Nakliyat ve liman tarifeleri bu maksatlara hizmet edecek surette tanzim olunacaktır.

8. Halkın hükümet dairelerindeki işleri azami sürat ve suhuletle gördürülecektir. Rüşvet ve sui istimallere karşı bila merhamet mücadele edilecektir.

9. Mahkemelerin süratle iş bitirmesi için sıkı ve devamlı teftişler yaptırılacaktır. Mahkemeler teşkilâtındaki noksanlar bu maksada göre ikmal olunacaktır.

10. Fırka, harici siyasetinde Türkiye Cumhuriyeti’nin komşu ve bilumum devletlerle münasebetlerinin dostluk ve samimiyet dairesinde cereyan ve takviyesine ve Cemiyeti Akvam müessesesiyle sıkı surette teşriki mesaiye ehemmiyet verecektir.

11. Fırka bir dereceli intihap usulünün tesisini ve siyasi hukukun Türk kadınlığına da temilini müdafaa edecektir.

Partinin masrafları ise katılan her üyeden bir defa alınacak en az 25 kuruş duhuliye ve her ay alınacak en az 5 kuruş aidat ile karş ılanacaktır. Gücü olmayanlar bu ödemelerden muaftır.

Partinin İstanbul’daki faaliyetleri için Galata Voyvoda Caddesi’ndeki Nazlı Han’ın birinci katı tutulmuş ve bir hafta kadar sonra üye kaydına başlanmıştır.

Siyasi Faaliyetleri ve Teşkilâtlanması

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın siyasi yaşamındaki ilk önemli faaliyeti, 3-13 Eylül 1930 tarihinde düzenlediği Batı Anadolu gezisi olmuştur. Ali Fethi Bey, Ahmet (Ağaoğlu), Ali Haydar (Yuluğ), Tahsin (Uzer) ve daha sonra Nuri (Conker)’in katıldığı gezi; sırasıyla İzmir, Aydın, Manisa ve Balıkesir’i kapsayacak şekilde düzenlenmiş tir.

Batı Anadolu gezisiyle birlikte, SCF’nin teşkilâtı da yoğun olarak Batı Anadolu illerinde kurulmuştur. Ülke çapında 160’dan fazla noktada teşkilatlanan partinin Aydın’daki il başkanı, o günlerde otuzlu yaşlarında ve bir çiftlik sahibi olan Adnan (Menderes) Bey’dir.

Serbest Cumhuriyet Fırkası, 14 Eylül 1930 itibariyle Kars, Malatya, Sivas, Tokat, Kırşehir, Kastamonu, Konya, Antalya, Bolu, Denizli, Kütahya, Bursa, Aydın, İzmir, Manisa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ , Kırklareli, İstanbul ve Edirne’de teşkilâtlanmıştır.

SCF’nin Batı Anadolu gezisinden sonra ikinci önemli faaliyeti ise 1930 Belediye Seçimlerine katılması olmuştur. SCF, seçimlere 37 ilde katılmıştır.

1930 Belediye Seçimlerinin sonucunda, Serbest Cumhuriyet Fırkası, toplam 502 seçim bölgesinden 31’ini kazanmayı başarmıştır.

Partinin Feshedilmesi

Belediye seçimlerinde yapılan yolsuzluklar, iftira, fesat ve hileler SCF lideri Fethi Bey tarafından TBMM’ye taşındı ve Fethi Bey, 6 Kasım 1930’da İçişleri Bakanlığı hakkında bir soru önergesi verdi. Fethi Bey’in soru önergesi 15 Kasım’da TBMM gündeminde oldukça sert tartışmaların geçtiği on bir saatlik uzun bir görüşmede değerlendirildi. Görüşmelerden sonra başta SCF Genel Başkanı Fethi Bey ve diğer partililer, partinin kuruluşundan yaklaşık üç ay sonra başta Aydın olmak üzere pek çok şehirde belediye seçimleriyle gerginleşen ortamda ortaya çıkan olumsuzlukları göz önünde bulundurarak 16 Kasım’da fesih kararı aldılar ve fesih kararının metnini Çankaya’ya götürdüler. 17 Kasım 1930’da da SCF’nin fesih kararı resmen ilân edildi. 18 Kasım’da da bütün Türkiye’de il ve ilçe teşkilâtları kapatıldı.

(Mustafa Kemal Paşa, Fethi Bey’in partiyi kapatma fikrini kendisiyle paylaşması üzerine şunları söylemiştir: "Cumhuriyete hizmet böylemi olur? Çekilmek doğru değildir, her müşgili yavaş yavaş hallederiz. Yedi senedir tek fırkaya alışan, tekmil hükümet memurlarıyla çalışan, tuhaf ve başka bir haleti ruhşiye taşıyan bir teşekkülü (yani CHF Hükümetini) bir ay içinde yola getirmek imkânı yoktur. Biraz sabırlı olun.") 

Ali Fethi Bey partinin feshini şöyle açıklamıştır:

"Büyük Gazimiz Mustafa Kemal Hazretleri’nin teşvik ve tasvibiyle Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı tesis etmiştim. Kanaatimce bu teşvik ve tasvip tabiatiyle teşkil edeceğim fırkanın Gazi Hazretleri’ne karşı siyasi mücadeleye girmek ihtimalini bertaraf ediyordu.

Esasen bu karar haricinde siyasi bir teşekküle vücut vermek mesuliyetini almayı hatırıma getirmemiştim. Halbuki tahakkuk eden şekle göre fırkamızın atiyen Gazi Hazretleri ile siyasi sahada karşı karşıya gelmek vaziyetinde kalabileceği anlaşılmıştır. Bu vaziyette kalacak siyasi bir teşekkülün mevcudiyetini fırka müessisi sıfatiyle muhafaza ve idameyi muhal buluyorum.

Bu sebeble Cumhuriyet Halk Fırkası’nın feshini karar verdim. Bu kararın teşkilâtımıza tebliğini rica ederken bana itimat eden ve benimle teşriki mesai eden cumhuriyetçi arkadaşlarıma derin minnettarlığımı arz ederim."

Serbest Cumhuriyet Fırkası Lideri Ali Fethi

Kaynaklar:
Siyasal Bir Muhalefet Denemesi Olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası, Barış ERTEM
Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Kurulması ve Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Gelişmelere Bakışı, Kadir ŞEKER
Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Adnan Menderes'in Siyasi Hayatının Başlaması, Yrd. Doç. Dr. Ayşe AYDIN